Witajcie. Dziś kilka słów o tym, jak właściwie realizować proces jakim jest adiustacja naszych narzędzi pomiarowych, nie pod kątem technicznym, a systemowym. Zagadnienia techniczne adiustacji popularnych urządzeń to temat, który również planuję w niedługim czasie omówić, natomiast dziś skupmy się na podstawach, nazwijmy to teoretycznych.

Co to jest adiustacja?

Zgodnie z definicją słownika PKN, adiustacja układu pomiarowego to zbiór czynności wykonanych prze układzie pomiarowym zapewniających, że wartościom wielkości, które mają być mierzone odpowiadają odpowiednie wskazania.

Adiustacja polega więc na wykonaniu pewnych korekt, regulacji czy napraw, które spowodują, że nasz przyrząd będzie wskazywał wartości możliwie zbliżone do wartości wzorcowej. Niektórzy nadal uparcie nazywają te czynności kalibracją, co jest oczywiście niepoprawne, gdyż kalibracja jest synonimem wzorcowania. Ważne jest natomiast aby zrozumieć relację między wzorcowaniem a adiustacją, gdyż są to czynności mocno powiązane i wzajemnie zależne.

W najprostszym ujęciu może to wyglądać jak na powyższym schemacie. Należy przyjąć poniższe założenia:

1. Wzorcowanie jest krokiem wstępnym do wykonania adiustacji. W większości przypadków musimy najpierw wykonać wzorcowanie, aby w ogóle powstała potrzeba adiustacji. Tylko w niektórych przypadkach da się to wychwycić już na etapie oceny wizualnej.
2. Po adiustacji przyrząd należy ponownie poddać wzorcowaniu, nigdy nie może trafić bezpośrednio do użytkowania. Należy ocenić i zapisać efekt przeprowadzonych czynności regulacyjnych.
3. Adiustacja jest czynnością wpływającą na wskazania przyrządu, zatem wykonana niewłaściwie lub bez nadzoru stwarza poważne ryzyko dla procesu pomiarowego.

W tym miejscu warto wprowadzić pewną dobrą praktykę, jaką jest podawanie w zapisach oraz dokumentach potwierdzających wykonanie wzorcowania wartości błędu sprzed i po adiustacji. Dzięki temu potencjalna nagła zmiana wskazań będzie możliwa do wytłumaczenia w trakcie analizy historii narzędzia, po drugie będziemy w stanie zidentyfikować błąd, jakim obarczone mogły być wykonywane narzędziem pomiary. Jeśli korzystamy z usług laboratorium zewnętrznego, które również adiustuje lub naprawia nasze narzędzia, warto uzgodnić formę informowania o konieczności naprawy oraz sposób podawania wyników przed i po adiustacji. Jest to arcyważne zagadnienie i niedopuszczalną dla mnie praktyką jest wykonanie jakiejkolwiek adiustacji narzędzia bez podania informacji klientowi. W tej sytuacji nieświadomy użytkownik otrzyma po sprawdzeniu narzędzie zgodne, ale pozostanie nieświadomy potencjalnego zagrożenia dla wyrobu, jakie generować mógł przyrząd, a to jest pogwałcenie podstawowych wymagań norm!

Czynności adiustacyjne należałoby także podzielić na korekty, a więc takie, gdzie poprawiamy stwierdzony w drodze sprawdzenia błąd, oraz obsługowe, takie jak ustalanie zera czy wartości wstępnej (PRESET) przyrządu. Tych ostatnich oczywiście nie odnotowuje się w zapisach, co stwarza pewne ryzyko posłużenia się w pomiarach jakościowych niewłaściwie ustawionym narzędziem.

Adiustacja w ujęciu systemowym

Dotycząca najszerszego grona użytkowników norma ISO 9001:2015 w punkcie 7.1.5.2 Spójność pomiarowa wymaga, aby wyposażenie pomiarowe było zabezpieczone przed niepowołanymi adiustacjami, które mogą unieważnić status wzorcowania i późniejsze wyniki pomiaru.

Klasycznym przykładem niepowołanych adiustacji wśród narzędzi z dziedziny długości i kąta są chociażby poluzowanie śruby regulacyjnej suwaka w suwmiarce – bo z wzorcowania wróciła i ciężko „chodzi”, czy też przestawienie tulei mikrometru analogowego, bo z wzorcowania wrócił i się zero „nie schodzi”… Nadmienić należy, że narzędzia z tej grupy generują stosunkowo niewielkie zagrożenia w porównaniu chociażby do urządzeń z dziedziny metrologii wielkości elektrycznych, gdzie subtelna, przypadkowa zmiana parametru po pierwsze może łatwo zostać przeoczona, po drugie przekłada się na drastyczne zmiany funkcjonowania urządzenia.

Również w normie ISO 10012 znajdziemy jasne informacje na temat postępowania z przyrządami wymagającymi adiustacji oraz niespełniającymi wymagań. Norma wskazuje przede wszystkim na miejsce adiustacji i naprawy w procesie potwierdzenia metrologicznego, nakazując ponowne wzorcowanie po wykonaniu tych czynności, tak jak wskazałem na schemacie powyżej. Dalej, w punkcie 8.3.3 odnajdziemy precyzyjne wytyczne odnośnie postępowania z wyposażeniem pomiarowym niezgodnym i podejrzanym. Tuż po zidentyfikowaniu takiego narzędzia, należy je oczywiście bezwzględnie wycofać, oznaczyć i zweryfikować.

Norma ta wskazuje także na możliwość ograniczenia lub zmianę zamierzonego zastosowania narzędzia, jeżeli naprawa bądź adiustacja są nieopłacalne. Naturalnie należy do tej kwestii podchodzić z dużą ostrożnością, gdyż istnieje spore ryzyko niedotrzymania ograniczeń i najlepszym rozwiązaniem jest wycofanie narzędzia. Mówimy tu jednak już o sytuacji trwałej utraty części lub całości zdolności pomiarowych narzędzia.

Zabezpieczanie przed niepowołanymi adiustacjami

Wiemy już, że czynności adiustacyjne są wpisane w użytkowanie narzędzia i potrafimy umieścić je na schemacie naszego procesu zarządzania pomiarami i wyposażeniem pomiarowym. Na koniec chciałbym wskazać i zalecić, ponownie w ramach dobrej praktyki, w jaki sposób radzić sobie z zabezpieczaniem przed niepowołanymi adiustacjami narzędzi po wydaniu ich ponownie do użytkowania.

Oczywiście wszystko zależy od rodzaju przyrządu, charakteru czynności, sposobu dokonywania zmian w urządzeniu, jego rozmiaru itd., jednak najpopularniejsze metody, jakie należy wskazać to z pewnością:

1. Plombowanie etykietą zabezpieczającą, na przykład kruszącą się przy próbie zerwania
2. Lakowanie, np. klejem do śrub
3. Blokowanie dostępu do menu ustawień urządzenia kodem, jeżeli taka opcja jest dostępna
4. Stosowanie zabezpieczeń mechanicznych typu klucze, zamykanie jednostek sterujących złożonymi urządzeniami w szafkach
5. W skrajnym przypadku, jeśli inaczej się nie da – fizyczne blokowanie bądź usuwanie przycisków czy potencjometrów…

Najlepsze zabezpieczenie powinno w widoczny sposób sygnalizować, że nastąpiła niepowołana ingerencja w ustawienia urządzenia, dzięki czemu możemy natychmiast zareagować i naturalnie wycofać urządzenie w celu weryfikacji. Pamiętajmy, że zerwana plomba czy nawet etykieta kalibracyjna jest dla osób odpowiedzialnych za nadzorowanie wyposażenia pomiarowego sygnałem do potraktowania go jako potencjalnie niezgodnego.